از جمله فواید محاسبه نفس این است که وقتى انسان به لغزش هاى خود پى برده ، فورا آنها را جبران مى کند و نمى گذارد آثار آنها در روح و روانش ‍ باقى بماند. اگر انسان از خود حساب نکشد، متوجه نمى شود که چقدر گناه کرده است ، و وقتى به گناهان خود توجه نکرد، آن گناهان در روح او اثر مى گذارند و با هر گناه نقطه سیاهى در دلش پدید مى آید تا جایى که با افزایش گناهان ، سیاهى و تاریکى دل را فرا مى گیرد و چه بسا که نقطه اى نورانى در آن باقى نمى ماند. این نکته مضمون برخى روایات است ؛ و از جمله آنها مى توان به این روایت از امام صادق علیه السلام اشاره کرد:
اذا اءذنب الرجل خرج فى قلبه نکته سوادء، فان تاب انمحت ، و ان زاد زادت ، حتى تغلب على قلبه فلا یفلح بعدها اءبدا؛ ⁽¹²⁸⁾ هر گاه شخصى گناهى کند، در دلش نقطه اى سیاه بر آید. پس اگر توبه کند، محو شود و اگر بر آن گناه بیفزاید، آن سیاهى فزونى گیرد تا بر دلش چیره گردد و هرگز رستگار نشود.
آرى ، اگر انسان به محاسبه نفس خود نپردازد، آثار واقعى و تکوینى گناه از بین نمى رود و دلش را سیاه و تیره مى کند؛ اما او توجهى ندارد. مانند کسى که لباس سفیدى بپوشد و مرتب لکه هایى بر آن بنشیند و او چشم بر هم نهد و ننگرد که لباسش کثیف و آلوده شده است . مسلما با زیاد شدن لکه ها، آن لباس چنان آلوده و نفرت انگیز مى شود که نفرت هر بیننده اى را بر مى انگیزد، اما انسان چون چشم بر هم نهاده ، غافل و بى خبر است .
بزرگ ترین عیب و زیان ترک محاسبه نفس این است که آثار گناه در روح باقى مى ماند و روز به روز انسان آلوده تر گشته ، قلبش ظلمانى تر و تاریک تر مى گردد و بیشتر از خداوند فاصله مى گیرد. در حالى که توجه ندارد و چه بسا خیال مى کند که فرد شایسته و خوبى شده است و به خود مى بالد که من چنین و چنانم ، در صورتى که واقعیت این است هر روز بیش از پیش سقوط مى کند و در پرتگاه شقاوت و بدبختى فرو مى غلطد:
قل هل ننبئکم بالاخسرین اءعمالا. الذین ضل سعیهم فى الحیاة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسبون صنعا؛ ⁽¹²⁹⁾
بگو: آیا شما را از زیان کارترین مردم آگاه گردانم ؟ آنان کسانى اند که تلاششان در دنیا به هدر رفته و خود مى پندارند که کار خوب انجام مى دهند.
علامه طباطبایى رحمة الله درباره آیات فوق مى فرمایند: خسران و زیان رد کسب و کارى که به هدف سود برى انجام مى گیرد، هنگامى رخ مى دهد که هدف از کسب و کار حاصل نگردد و یا از سرمایه کاسته شود و یا تلاش ‍ انسان هدر رود. در آیه شریفه از هدر رفتن تلاش ، به گم شدن و تباهى تعبیر شده ؛ مثل این که انسان راه را گم کند و با سیر و حرکت خود به مقصد نرسد. گاهى زیان دیدن انسان در کسب و تلاش ، به جهت نا آزمودگى در کار است و یاد به جهت ناآشنایى به راه ، و یا به دلیل عوامل ناخواسته دیگر است . امید این که این زیان و خسران بر طرف گردد وجود دارد، چون امید مى رود که زیان کار بیدار گردد و کارش را از سر گیرد و از دست رفته را باز مى پندارد که سود برده است ؛ ضرر مى کند و بر این باور است که چیزى جز نفع عایدش نشده است . این بدترین خسران و زیان است که امیدى به برطرف شدنش نیست .
وظیفه انسان در دنیا تنها تلاش براى سعادت است و نباید جز آن خواسته اى داشته باشد. اگر در مسیر حق قرار گرفت و به هدف دست یافت ، به سعادت واقعى رسیده است ، و اگر از مسیر منحرف شد و به انحراف و اشتباه خود پى نبرد، در تلاش و سعى خود زیان دیده است و لکن امیدى به نجات او هست . اما اگر از مسیر حق منحرف شد و به غیر حق دست یافت و بر آن پافشارى کرد و هر گاه پرتوى از حق براى او ظاهر گشت ، نفسش پرده اى بر آن کشید و او را به بزرگ بینى و تعصب جاهلى گرفتار ساخت ، چنین فردى زیان کارترین افراد در عمل و تلاش است ؛ چرا که امیدى به برطرف شدن زیان و خسران او نیست و انتظار نمى رود به سعادت برسد. ⁽¹³⁰⁾ با توجه به این که از جمله فواید محاسبه نفس این است که انسان به لغزش هاى خود پى مى برد و در صدد برطرف ساختن آنها بر مى آید و نمى گذارد که آثار تکوینى گناه در روح او باقى بماند و در نتیجه در عالم قیامت هم حساب رسى اعمال و کردارش دشوار نخواهد بود و شرمنده و سرافکنده و حسرت زده نخواهد شد .این حقیقت را پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله ، با دو تعبیر که لازم و ملزومند، بیان فرموده اند:
حاسب نفسک قبل اءن تحاسب فهو اءهون لحسابک غدا؛ ⁽¹³¹⁾
قبل از آن که به حساب تو رسیدگى شود، خود به حساب اعمالت برس ، چرا که این محاسبه ، حساب فرداى قیامت را آسان مى کند.
محاسبه اعمال در دنیا حساب روز قیامت را آسان مى کند و اگر انسان خود به حساب عمالش برسد و در صدد علاج و جبران لغزش ها و انحرافات خود بر آید حساب روز قیامت او سبک مى گردد. اما اگر چنین نکند، گناهان روى هم انباشته مى گردد و باعث افزون گشتن گرفتارى هایش در روز قیامت مى شود. رسول خدا صلى الله علیه و آله در ادامه مى فرمایند:
و زن نفسک قبل اءن توزن و تجهز للعرض الاکبر یوم تعرض لاتخفى على الله خافیة ؛ و خویشتن را بسنج پیش از آن که تو را بسنجند و براى عرضه به پیشگاه خداوند در روز رستاخیز آماده باش که هیچ چیز بر خداوند پنهان نمى ماند.
میزان و سنجش اعمال از باورهاى اعتقادى ما است و ما معتقدیم که در روز قیامت کفه اعمال نیک و بد ما را با یکدیگر مقایسه مى کنند. حال اگر ما خود به سنجش اعمالمان بپردازیم و بنگریم که گناهانمان سنگین تر شده است ، تلاش مى کنیم که بارمان را سبک کنیم ، اما اگر در مقام سنجش اعمال خویش بر نیامدیم و گناهانمان را نسنجیدیم و به تاءثیر آنها بر روحمان پى نبردیم ، روزى پاى میزان الهى حاضر مى شویم و آن جا رسوا و دچار حسرت مى گردیم .